Na łamach tego bloga prezentowaliśmy już artykuł poświęcony dobroczynnemu wpływowi ziół i składników pochodzenia roślinnego na funkcjonowanie wątroby. Dziś przyjrzymy się zagadnieniu ziołolecznictwa z drugiej strony. Ponieważ każdy medal ma dwie strony, tak i w przypadku ziół i składników pochodzenia naturalnego znajdziemy te wspierające pracę wątroby jak i takie o działaniu hepatotoksycznym. Zdarza się i tak, że jest to ta sama substancja; jak mówił ojciec toksykologii – Paracelsus: Cóż jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana substancja nie jest trucizną. Warto o tym pamiętać, zwłaszcza że bardzo często pacjenci bez konsultacji z lekarzem decydują się na leczenie ziołami, często mieszankami skomponowanymi z wielu ziół wątpliwego pochodzenia, i co istotne niejednokrotnie zapominają wspomnieć o tym podczas wizyty lekarskiej. A to może dodatkowo stwarzać ryzyko interakcji z innymi stosowanymi preparatami czy lekami na receptę przepisanymi przez specjalistę, doprowadzając w ten sposób do uszkodzeń wątroby, nawet nieodwracalnych.
To co jest ważne to aby mieć świadomość, że fakt iż składnik jest pochodzenia naturalnego nie oznacza, że zawsze jest on bezpieczny. Niestety u znacznej części społeczeństwa wciąż brakuje tej świadomości. A nieograniczony dostęp do preparatów roślinnych, mieszanek ziołowych pochodzących obecnie nawet z najodleglejszych części globu nie ułatwia ani pacjentom ani specjalistom dbania o bezpieczne leczenie i racjonalną suplementację.
Uszkodzenie wątroby wywołane ziołami (HILI)
Uszkodzenie wątroby związane ze spożywaniem leków ziołowych określane jest jako „uszkodzenie wątroby wywołane ziołami” (HILI). Objawy kliniczne HILI są identyczne jak w przypadku polekowego uszkodzenia wątroby (DILI).
Dużo mówi się o polekowym uszkodzeniu wątroby, zapewne większość z nas potrafi wymienić kilka syntetycznych leków, które takie uszkodzenie powodują. Natomiast czy znane nam są rośliny czy pozyskiwane z nich substancje, które odpowiadają za HILI? Jeśli nie to z poniższego tekstu dowiemy się o kilku z nich.
W jaki sposób zioła uszkadzają wątrobę?
Wyróżnić można dwa mechanizmy hepatotoksyczności ziół. Pierwszy z nich wynika bezpośrednio z aktywności substancji zawartych w roślinach, np. alkaloidów pirolizydynowych. Jest to tzw. mechanizm wewnętrzny. Drugi mechanizm uszkodzenia wątroby, nazywany mechanizmem zewnętrznym nie wynika ze składników roślinnych zawartych w preparacie, ale z zanieczyszczenia go innymi substancjami, np. pestycydami, metalami ciężkimi czy mykotoksynami.
Rośliny o działaniu hepatotoksycznym
Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus, ang. Greater celandine)
Występuje w stanie naturalnym w Europie, Azji oraz Ameryce Południowej. Przetwory z glistnika, tj. nalewki, napary stosowane są w medycynie tradycyjnej od stuleci, pierwsze wzmianki o zastosowaniu glistnika w medycynie znajdują się w „Papirusie Ebersa” (lata 1550-1553 p.n.e).
Hepatotoksyczność po stosowaniu glistnika przebiega z powiększeniem wątroby, zapaleniem wątroby, podwyższoną aktywnością enzymów wątrobowych i wysokim poziomem bilirubiny osoczowej. Za działanie toksyczne na wątrobę mogą być odpowiedzialne chelerytryna i sangwinaryna obecne głównie w korzeniu i kłączu (0,7-1,1% chelerytryny i 0,1-0,4% sangwinaryny) oraz w małych ilościach w nadziemnych częściach (ok. 0,04% chelerytryny i 0,01% sangwinaryny). Skutek uzależniony jest jednak od dawki. Badania na szczurach pokazały, że dojelitowa dawka 10 mg/kg dawała potwierdzone histologicznie uszkodzenie komórek wątroby oraz podwyższenie aktywności enzymów AlAT i AspAT (o 50 i 100%). Z kolei dawka dobowa 0,2 mg/kg chelerytryny i sangwinaryny podawana szczurom przez 56 dni nie dawała symptomów uszkodzenia komórek wątroby.
Pieprz metystynowy (Piper methysticum, ang. Kava-Kava)
Roślina pochodząca z Wysp Południowego Pacyfiku, w tym Hawajów, Vanuatu, Polinezji, Melanezji i niektórych części Mikronezji, gdzie wyciąg z jej kłącza jest powszechnie używany do przygotowania tradycyjnego napoju do celów towarzyskich i rekreacyjnych. W krajach zachodnich suplementy diety zawierające kava są promowane jako środek łagodzący stres, lęk i napięcie, a także bezsenność i objawy menopauzy.
Mechanizm hepatotoksyczności nie został jasno wyjaśniony; jednak kilka potencjalnych składników hepatotoksycznych tj. pipermetystyna, flawokawaina B i hepatotoksyny pleśni i kofaktorów m.in. zmiany w wątrobowym mikrosomalnym cytochromie P450 zostało obszernie przeanalizowanych przez Teschke.
Impila (Callilepis laureola)
Jest rośliną pochodzącą z regionu Natal w Południowej Afryce i była używana jako tradycyjny lek, głównie przez plemię Zulusów. C. laureola zawiera toksyczny atraktylozyd. Zgłoszono kilka przypadków ostrej niewydolności wątroby i nerek ze śmiertelnością przekraczającą 90% w ciągu 5 dni.
Ożanka (Teurcium chamaedrys, ang. Germander)
Grupa roślin występujących w Europie i na Bliskim Wschodzie. Były używane od tysięcy lat w różnych schorzeniach, takich jak niestrawność, nadciśnienie, dna moczanowa, cukrzyca i otyłość.
Germander zawiera saponiny, glikozydy, flawonoidy i diterpenoidy zawierające furan. Diterpenoidy zawierające furan są dobrze znane jako cytotoksyczne i rakotwórcze. Udokumentowano wiele doniesień (głównie z Francji) o uszkodzeniu wątroby, w tym jako ostre, przewlekłe zapalenie wątroby.
Alkaloidy pirolizydynowe (PA)
Alkaloidy pirolizydynowe (PA) występują w ponad 350 gatunkach roślin na całym świecie. Alkaloidy te są dobrze znane jako powodujące hepatotoksyczność od ponad 70 lat, szczególnie w przypadku gatunków Senecio, Heliotropium, Crotalaria i Symphytium.
Powodują one ciężkie naczyniowe uszkodzenia wątroby o typie SOS (sinusoidal obstruction syndrome), mimo to „ziołowe ludowe herbaty” przyrządzane na bazie roślin zawierających te alkaloidy są nadal bardzo popularne na Jamajce. Opisy SOS (obraz kliniczny podobny jest do zespołu Budda-Chiariego) po spożywaniu ziół zawierających alkaloidy pirolizydynowe pochodzą również z Azji, Europy i Stanów Zjednoczonych.
Interakcje składników o działaniu uszkadzającym wątrobę
Zioła mogą nasilać toksyczność terapii antyretrowirusowej (ART), wpływając na metabolizm leków antyretrowirusowych w wątrobie i jelitach. Zioła mogą wpływać na metabolizm leków przez CPY3A4 i zaburzać aktywność komórkowych transporterów leków i szlaków glukuronidacji. Badania wskazują, że niektóre zioła powodują zależne od dawki hamowanie CYP3A4 i zmniejszają ekspresję glikoproteiny P, co prowadzi do kumulacji leku i nasilenia hepatotoksyczności jednocześnie stosowanych leków.
Opisano również interakcje dla powszechnie stosowanego w codziennej diecie czosnku (Allium sativum), oraz korzenia kava-kava (Piper methysticum), który jest odpowiedzialny za wystąpienie ciężkich uszkodzeń wątroby, w tym zapalenia wątroby, marskości i jej niewydolności (Izzo i Ernst 2001, Skalli i wsp. 2007, Gardiner i wsp. 2008).
Podsumowanie
Wciąż brakuje doniesień, badań do stworzenia przeglądów i metaanaliz z bezpieczeństwa stosowania preparatów pochodzenia naturalnego. Związane jest to m.in. z faktem, że pacjenci nie zgłaszają działań niepożądanych leków roślinnych i innych grup produktów zawierających surowce roślinne oraz pochodzenia naturalnego ponieważ niejednokrotnie nie wiążą działań ubocznych z tego typu preparatami. Wynika to zarówno z mylnego przekonania, że wszystko co naturalne jest bezpieczne i nie może powodować niekorzystnych działań niepożądanych, jak i niewiedzy dotyczącej sposobów zgłoszenia tego rodzaju informacji.
Dlatego przy wyborze preparatów ziołowych kierujmy się rozwagą a wszelkie wątpliwości dotyczące suplementacji konsultujmy ze specjalistami; lekarzami, farmaceutami czy dietetykami.
Piśmiennictwo:
- Andrzej Habior. Herbal medicines and dietary supplements — a risk of liver injury. Gastroenterologia Kliniczna 2012; 4:2:59–68
- Bunchorntavakul C, Reddy KR. Review article: herbal and dietary supplement hepatoxicity. Aliment Pharmacol Ther 2013;37:3-17.
- Cecilia Nwadiuto Amadi, Orish Ebere Orisakwe. Herb-Induced Liver Injuries in Developing Nations: An Update. Toxics. 2018; 6(2): 24.
- Michał Różański. Bezpieczeństwo stosowania produktów pochodzenia naturalnego w Europie i Ameryce Północnej Badanie ankietowe dotyczące stosowania produktów pochodzenia naturalnego w Polsce. Katedra i Zakład Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. 2012.
- Piotr Migas, Magdalena Heyka. Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.) we współczesnej terapii – wskazania i bezpieczeństwo stosowania. Postępy Fitoterapii. 2011;3:208-218.
Z wykształcenia farmaceutka, absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Od początku swojej ścieżki zawodowej ukierunkowana na tematy związane z medycyną spersonalizowaną. Główny obszar zainteresowań dotyczy wpływu dedykowanego postępowania żywieniowego na skuteczność terapii lekowych u osób z chorobami rzadkimi, metabolicznymi i autoimmunologicznymi. Zawodowo zajmuje się realizacją multidyscyplinarnych projektów badawczo-rozwojowych dla podmiotów z branży farmaceutycznej i spożywczej.
Aleksandra Papp
