Wątroba jest jednym z największych i najważniejszych organów ciała, dlatego utrzymywanie jej w dobrej kondycji jest podstawą zdrowia. Wiele osób niestety nie docenia jej ciężkiej pracy, od której zależne może być zdrowie całego organizmu. Nie bez powodu w Medycynie Chińskiej nazywa się ją Generałem, ponieważ zarządza setką funkcji i może mieć wpływ na zdrowie wszystkich układów w organizmie.
Budowa wątroby i jej funkcje
Zlokalizowana jest w górnej, prawej części jamy brzusznej, poniżej przepony. Połączona – z woreczkiem żółciowym oraz jelitem cienkim za pomocą przewodów żółciowych. Dwa główne płaty wątroby złożone są z tysięcy zrazików, które z kolei składają się z komórek wątrobowych (hepatocytów), naczyń krwionośnych i kanalików żółciowych. Niektóre z naczyń krwionośnych doprowadzają do wątroby krew natlenioną płynącą z serca, a inne transportują krew z jelit, by dostarczyć do wątroby składniki odżywcze oraz toksyny do poddania ich procesom metabolicznym. Naczynia krwionośne transportują oczyszczoną krew z wątroby do reszty ciała.
Produkcja żółci
Wątroba także produkuje żółć, która składa się z wody, bilirubiny (produkt rozpadu czerwonych krwinek), cholesterolu i tłuszczu. Żółć produkowana jest w wątrobie, a następnie uchodzi do pęcherzyka żółciowego oraz jelita cienkiego. W jelicie cienkim żółć miesza się z treścią pokarmową i dzięki rozkładowi tłuszczy wspomaga trawienie. Jest to bardzo ważne chociażby przy absorbcji witamin rozpuszczalnych w tłuszczach A,D,E,K.
Magazynowanie składników
Nie bez powodu wątrobę nazywamy swoistym magazynem, fabryką i filtrem, nieustannie pracującym by utrzymać nasze zdrowie. Wątroba strategicznie umiejscowiona jest w połowie drogi między przewodem pokarmowym, a sercem. Dzięki temu łatwo jej przetwarzać, magazynować, regulować ilość energii i składników odżywczych (trafiających z układu trawiennego) i rozprowadzać gotowe produkty.
Detoksykacja
Jej kolejną ważną funkcją jest detoksykacja, którą powinien docenić każdy współczesny człowiek. Rozkłada i wydala substancje toksyczne, które dostarczamy do organizmu każdego dnia, czy to z pożywieniem, lekami, środkami chemicznymi, spożywanymi czy wdychanymi lub zostały wyprodukowane w naszym organizmie. Łączy substancje chemiczne i neurotoksyczne (np. z leków) z kwasem glukuronowym, dzięki czemu substancje te tracą̨ zdolność przenikania bariery krew-mózg i nie zagrażają̨ bezpośrednio zdrowiu. Część substancji magazynuje i przechowuje, ponieważ mogą okazać się szkodliwe, a organizm nie potrafi ich zneutralizować, są to chociażby leki, pestycydy, konserwanty. Pozostałe toksyny są wydalane lub całkowicie niszczone, jak np.: alkohol, nikotyna, strychnina. Nie oznacza to jednak, że wątroba przez cały czas działa jednakowo intensywnie. Narząd ten ma ograniczoną pojemność i przewlekłe przyjmowanie toksyny (np. alkohol) spowoduje w końcu bliznowacenie narządu i może doprowadzić do jej choroby.
Metabolizm
Ważnym aspektem jest to, że wątroba odgrywa istotną rolę w metabolizmie hormonów tarczycy. Zachodzą w niej m. in. procesy konwersji tyroksyny (T4) w trójjodotyroninę (T3) oraz synteza globuliny wiążącej hormony tarczycy (TBG). Większość hormonu T4 (70%) zamieniana jest na aktywny hormon T3 właśnie w wątrobie. Problemy z wątrobą mogą wiązać się z niskim poziomem hormonu T3, nawet przy przyjmowaniu lewotyroksyny. Jak i ważnych w transporcie hormonów tarczycy – albumin, które produkuje, a przy nieprawidłowej pracy wątroby, ilość może być zaniżona.
Gospodarka węglowodanami
Wątroba wpływa na gospodarkę cukrową. Magazynuje glikogen, zachowuje we krwi odpowiedni poziom cukru, zamienia nadmiar cukrów na tłuszcze lub kwasy cukrowe i odpowiada za metabolizm węglowodanów. Po zjedzeniu, węglowodany rozkładane są do glukozy i przechowywane głownie w wątrobie i mięśniach w postaci glikogenu – zapasowego cukru. Jeśli w wątrobie zaczyna brakować́ miejsca na magazynowanie wytworzonego glikogenu, glukoza przetwarzana jest na cząsteczki tłuszczu. Gdy potrzebujemy dużej dawki energii, wątroba szybko przekształca swoje zapasy glikogenu w glukozę̨, gotową do wykorzystania przez ciało.
Ponadto wątroba magazynuje wit. A (potrafi utrzymać zapas wystarczający na 1-2 lata), do tego wit. B12 (zapas na 1-3 lata), witaminy C i D (zapas na 1-2 miesiące), zajmuje się regulowaniem gospodarki żelaza i miedzi, bierze udział w metabolizowaniu białek i przerabia cholesterol na kwasy żółciowe. Wytwarza heparynę̨, przeciwdziałającą̨ krzepnięciu krwi i odpowiada za syntetyzowanie białek osocza. Wytwarzane są̨ w niej oprócz wspomnianych albumin, ceruloplazminy (transportują miedź oraz transferryny przenoszące żelazo), globuliny, protrombina (białko wytwarzane przy udziale wit. K, czynnik krzepnięcia), fibrynogen (odpowiadający za skrzep), angiotensynogen (związany z ciśnieniem krwi). Białka te są̨ wydzielane bezpośrednio do krwi.
Zdolność do regeneracji
Wątroba to jedyny narząd w ciele, który może się sam regenerować. Kluczowe jest jednak pozyskanie właściwych składników odżywczych i unikanie trujących substancji, o co w dzisiejszych czasach powinniśmy dbać nieustannie. Wątroba ze względu na ciężką pracę, cały czas próbuje się samo-uzdrawiać, ale jeśli niszczące ją siły przeważają nad jej zdolnościami, wówczas, pomimo że zgodnie z analogią wschodnią jest bardzo oddanym żołnierzem, walczącym do ostatnich sił, jej stan będzie się pogarszał.
Co osłabia wątrobę?
Niestety trudno jest ocenić, kiedy jest w złej kondycji, ponieważ narząd ten nie daje w zasadzie żadnych wyraźnych sygnałów. Ból w prawej stronie brzucha, osłabienie, senność – te objawy mogą wskazywać na problemy z prawidłowym funkcjonowaniem wątroby. Istnieje więcej niż jedna jednostka chorobowa związana z wątrobą. Do najpowszechniejszych należą: zapalenie wątroby (przewlekłe i ostre), marskość wątroby, toksyczne uszkodzenie wątroby i choroba stłuszczeniowa NAFL. Do ich powstania dochodzi na skutek nieprawidłowej diety, długotrwałego przyjmowania leków, zatruć toksynami tj trujące grzyby.
Kiedy wątroba choruje, stajemy się podatni na infekcje, ponieważ system immunologiczny zostaje osłabiony. To z wątroby pochodzi cała masa komórek odpornościowych oraz białek i innych cząstek, których zadaniem jest usuwanie z krwiobiegu bakterii, wirusów, pasożytów oraz innych ciał obcych.
Wątroba pracuje bardzo ciężko nie tylko ze względu na charakter jej funkcji biologicznych, ale przede wszystkim, ze względu na dodatkową pracę spowodowaną naszym współczesnym stylem życia.
Alkohol
W Polsce 2-2,5 miliona Polaków nadużywa alkoholu. Wątroba jest to główne miejsce metabolizmu alkoholu (90%), więc jest szczególnie narażona na jego szkodliwe działanie. Typowe dla przewlekłego nadużywania alkoholu jest uszkodzenie hepatocytów w centralnej części zrazika, co koniec końców może prowadzić do marskości narządu.
Etanol wpływa też negatywnie na wątrobowe makrofagi- komórki Kupffera, których zadaniem jest eliminacja szkodliwych substancji. Na skutek endotoksemii zaczynają produkować cytokiny, m.in. czynnika martwicy nowotworów-α (TNF-α), które inicjują apoptozę (śmierć) komórek. Warto tu przy okazji dodać, jak przewlekłe nadużywanie alkoholu zwiększa dodatkowo przepuszczalność jelit (dwukrotnie).
W alkoholowej chorobie wątroby wielokrotnie stwierdzano znacznie podwyższony poziom indukowanych przez nią̨ prozapalnych interleukin (IL-1, IL-6, IL-8). Badania pokazują, że mogą one pełnić dużą rolę w patogenezie alkoholowego zapalenia wątroby.
Przewlekła ekspozycja na alkohol, w przeciwieństwie do tej krótkotrwałej, uwrażliwia komórki Kupffera na lipopolisacharydy bakterii jelitowych. Nadużywanie alkoholu upośledza również̇ funkcję komórek NK (Natural Killer), co również̇ nasila proces włóknienia.
Również sam aldehyd octowy uszkadza miąższ wątroby na drodze kilku mechanizmów. To toksyczna substancja, która powstaje w wątrobie w wyniku odwodornienia etanolu, jest od niego znacznie silniejsza. Jest główną przyczyną objawów przedawkowania alkoholu etylowego, popularnie zwanego kacem. Aldehyd octowy bezpośrednio uszkadza błony komórkowe, a przyczyniając się do niedoboru zredukowanego glutationu, będącego ważnym elementem obrony hepatocytów przed wolnymi rodnikami, nasila stres oksydacyjny.
Nadużywanie alkoholu prowadzi do zmian strukturalnych oraz czynnościowych wątroby i w rezultacie do rozwinięcia poszczególnych stadiów alkoholowej choroby wątroby, tj. alkoholowego stłuszczenia, alkoholowego zapalenia i alkoholowej marskości wątroby.
Za progową dawkę̨ hepatotoksyczną uważa się u mężczyzn- 60-80 g czystego alkoholu na dobę̨; u kobiet jest ona mniejsza i wynosi 20-40 g.
Należy pamiętać, że zdolność wątroby do metabolizowania alkoholu zmienia się wraz z wiekiem i płcią. W miarę̨ upływu lat jego toksyczność rośnie. Kobiety są bardziej narażone, po spożyciu takiej samej ilości etanolu – mają one wyższy jego poziom we krwi niż mężczyźni o tej samej masie ciała. Także otyłość potęguje szkodliwość alkoholu.
Stłuszczenie wątroby zwiększa jej wrażliwość na prozapalne cytokiny i stres oksydacyjny.
Uszkodzenia wątroby spowodowane wpływem alkoholu mogą być przyczyną deficytów różnych ważnych substancji: kwasu foliowego, witaminy B1 (tiaminy), B3 (niacyny), B6 (pirydoksyny), B12 (cyjanokobalaminy), witaminy C, A, D, E, K, a także magnezu i selenu. Alkohol również upośledza zdolności wątroby do wchłaniania, magazynowania i przetwarzania składników odżywczych.
Nieprawidłowy styl życia i dieta
Odpowiednie odżywianie odgrywa ważną rolę zarówno w prewencji, jak i w leczeniu chorób wątroby. Okazuje się, że nieprawidłowe żywienie może być czynnikiem etiologicznym schorzeń wątroby. Zarówno niekorzystne będzie niedożywienie – szczególnie obserwowane w krajach Trzeciego Świata. Właściwa podaż energii z węglowodanów i tłuszczów, przy jednoczesnym niedoborze białka, sprzyja wystąpieniu stłuszczenia wątroby. Tak samo i nadmierna ilość spożywanego jedzenia może działać na niekorzyść, a zwłaszcza gdy nie są przestrzegane zasady zdrowego odżywiania.
Styl życia przeciętnego Polaka jest pełny przetworzonej żywności, cukru, tłuszczy trans, napoi gazowanych, słodyczy, fast food’ów, pestycydów, substancji chemicznych z otoczenia, alkoholu, papierosów, kawy, brak w nim odpowiedniej higieny snu, regeneracji (tym bardziej dla wątroby), czy aktywności fizycznej, a tempo dnia jest szybkie, wymagające, pełne stresu, presji i nieplanowanych przekąsek o nieznanym składzie. Tworzy to niezwykle trudną sytuację dla wątroby. Nawet dym papierosów, który wdycha osoba niepaląca, ma negatywny wpływ na wątrobę i stanowi czynnik ryzyka zachorowania na raka wątroby.
Gdy wątroba jest przeciążana toksynami zewnętrznymi w wyniku naszego stylu życia, funkcje wątroby zaczynają ulegać uszkodzeniu. Wątroba nie może zneutralizować wszystkich toksyn, na których działanie jest narażony nasz organizm, co prowadzi do sytuacji, w której toksyny wnikają w tkankę wątroby i zakłócają jej funkcjonowanie. Gdy przenikają do krwi – prowadzą do przeciążenia toksynami i mogą mieć wpływ na stan zdrowia.
Dlatego warto zwracać uwagę na skład produktów, które zarówno spożywamy, jak i stosujemy zewnętrznie.
Fruktoza
Najbardziej powszechnymi formami cukru spożywanymi współcześnie jest glukoza i fruktoza. Jak wspominałam, wątroba magazynuje i zarządza energią pochodzącą z węglowodanów. Cukry gromadzone są w formie glikogenu, który stanowi gotowe źródło energii stanowiącej ok. 250-500 kalorii. Niestety przekroczenie możliwości narządu do magazynowania energii (tak samo składników odżywczych), może skutkować jego uszkodzeniem. Niemal wszystkie komórki organizmu mogą przetwarzać glukozę na energię. Fruktoza natomiast jest niemal całkowicie metabolizowana w wątrobie. Dlatego też nadmiar fruktozy, który przekracza możliwości przetwórcze organu, może prowadzić do stłuszczenia wątroby i rozwoju stanów zapalnych.
Popularny rafinowany biały cukier (sacharoza), składa się z w połowie z glukozy i w połowie z fruktozy. Co gorsza częstym dodatkiem do żywności są tańsze zamienniki sacharozy: syrop kukurydziany, który zawiera 55% fruktozy i 45% glukozy oraz syrop glukozowo-fruktozowy.
Badania wykazują, że spożycie syropu glukozowo-fruktozowego zwiększa zawartość lipidów, trójglicerydów w wątrobie, ale również nasila lipogenezę de novo, czyli proces przemiany węglowodanów w tłuszcze. Dodatkowo badania dowodzą, że zwiększone spożycie słodzonych napojów, w tym gazowanych, jest związane ze stłuszczeniem wątroby.
Żywność zawierająca fruktozę nasila ekspresję genu, który prowadzi do rozwoju włóknienia wątroby. Ponadto dochodzi do zwiększonej akumulacji tłuszczu w wyniku nasilonej wątrobowej lipogenezy de novo, co z kolei prowadzi do rozwoju niealkoholowego stłuszczenia wątroby NAFLD.
Badanie wśród dzieci z otyłością w wieku 5-9 lat wykazało, że u 16 z 89 badanych miało objawy NAFLD! U tych dzieci występowały podwyższone poziomy białek prozapalnych, interleukin oraz TNF- alfa. Zaobserwowano u tych dzieci spożycie większej ilości węglowodanów, głównie fruktozy i glukozy, która pochodziła ze zwiększonej konsumpcji słodkich napojów.
Leki
Ponieważ twoja wątroba stanowi często pierwszą linię obrony, jest ona również podatna na uszkodzenia przez różne substancje w tym leki przepisane na receptę, medykamenty dostępne bez recepty, niektóre zioła, hormony, przesadne dawki witamin tj. A czy D. Warto być również ostrożnym w doborze suplementów diety, stosować tylko sprawdzone produkty, najlepiej pod okiem dietetyka lub lekarza.
Istnieje polekowe uszkodzenie wątroby – schorzenie spowodowane toksycznym oddziaływaniem leków na wątrobę. Symptomy kliniczne tego zespołu są bardzo zróżnicowane – od bezobjawowego zwiększenia aktywności enzymów wątrobowych spowodowany stanem zapalnym, bez dolegliwości odczuwanych przez pacjenta, aż po zagrażającą życiu chorego ostrą niewydolność wątroby.
Uszkodzenie narządu może dotyczyć komórek wątroby lub przebiegać z utrudnieniem odpływu żółci, czyli cholestazą. Czasem występuje postać mieszana. Pozostałe symptomy to: zmęczenie, utratę apetytu, mdłości, nieokreślone bóle brzucha, żółtaczkę, łatwość powstawania siniaków lub swędzenie. W większości przypadków wątroba regeneruje się samoistnie po odstawieniu szkodzących jej substancji. Jednak czasem uszkodzenia mogą być bardzo poważne i prowadzić do niewydolności wątroby.
Najlepszym sposobem zapobiegania polekowemu uszkodzeniu wątroby jest unikanie zażywania niepotrzebnych leków i preparatów ziołowych.
Najczęstszym przykładem leku, który może mieć toksyczny wpływ na wątrobę jest paracetamol – popularny i często stosowany lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy. Przedawkowanie paracetamolu może spowodować nawet ciężką niewydolność wątroby. Największe ryzyko dotyczy osób nadużywających alkohol lub będących na restrykcjach żywieniowych. Już dwukrotne przekroczenie maksymalnej zalecanej dawki dobowej może spowodować objawy uszkodzenia wątroby.
Do leków odpowiedzialnych za ostre uszkodzenie komórek wątroby zaliczamy również:
- Niesterydowe leki przeciwzapalne, NLP
- statyny,
- leki z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny – paroksetyna i fluoksetyna,
- narkotyki – kokaina i amfetamina.
Zaburzenia odpływu żółci i uszkodzenie wątroby związane z cholestazą powodują:
- doustne leki antykoncepcyjne,
- steroidy anaboliczne,
- trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne,
- niektóre antybiotyki i chemioterapeutyki – amoksycylina z kwasem klawulonowym, erytromycyna, kotrimoksazol.
- Toksyny środowiskowe (np. aflatoksyny, pestycydy, arsen).
Wątroba neutralizuje toksyny, przekształcając je w substancje rozpuszczalne w wodzie, które mogą następnie zostać wydalone z moczem oraz z żółcią w stolcu. Wszystko, co wymaga rozłożenia i filtrowania, ale nie jest użyteczne lub może potencjalnie szkodzić organizmowi, zmusza wątrobę do cięższej pracy.
Nadmierne spożywanie bardzo dużych dawek witamin D, A
Długotrwałe przyjmowanie dużych dawek witaminy A (100 000 j.) lub D (60 000 j.) jest dla wątroby toksyczne i powodować może jej uszkodzenie, włóknienie, hipertrofię komórek spichrzających tłuszcz oraz marskość. Hepatotoksyczne jest również długotrwałe przyjmowanie żelaza (200-1000 mg/dobę), jednak dość rzadko powoduje uszkodzenie organu.
Dziedziczna hemochromatoza
Wątroba magazynuje i w razie potrzeby rozprowadza żelazo w organizmie. Nadmiar żelaza może uszkodzić wątrobę. Dwie główne przyczyny nadmiaru żelaza w organizmie to dziedziczna hemochromatoza oraz zbyt wiele transfuzji krwi. Dziedziczna hemochromatoza to choroba genetyczna, w której pacjent wchłania w jelitach zbyt wiele żelaza.
Po zdiagnozowaniu przeciążenie żelazem można stosunkowo łatwo leczyć go poprzez flebotomię (upuszczanie krwi). Czerwone krwinki przenoszą duże ilości żelaza, a zatem regularne eliminowanie części z nich pozwoli pozbyć się nadmiaru pierwiastka. Kluczem jest jednak wczesna diagnoza.
Wirusowe zapalenie wątroby
Wirusowe zapalenie wątroby (WZW) to grupa zakaźnych chorób zapalnych wątroby, która cechuje się uszkodzeniem wątroby, wywołanym przez wirusy hepatotropowe (wirusy zapalenia wątroby). Znanych jest kilka typów wirusów wywołujących różne postacie i objawy wirusowego zapalenia wątroby, najczęściej występują:
- WZW A, dawniej zwane nagminnym zapaleniem wątroby lub żółtaczką pokarmową, związane zwłaszcza z higieną (mycie rąk, owoców)
- WZW B, dawniej określane jako żółtaczka wszczepienna, przekazywany z człowieka na człowieka np. drogą płciową lub okołoporodową, najczęściej przebiega bezobjawowo
- WZW C, dawniej określane jako żółtaczka typu C, wywołana przez wirus Hepatitis C Virus, w skrócie HCV. Do zarażenia najczęściej zachodzi w służbie zdrowia. Może przebiegać bezobjawowo lub z lekkim zażółceniem skóry.
Emocje – przewlekły gniew, stres (wg medycyny chińskiej),
Wg Medycyny Chińskiej wątroba jest odpowiedzialna za płynny przepływ energii chi w całym organizmie, w znaczeniu fizycznym i emocjonalnym. Wg wiedzy wschodu wahania nastroju, depresja, nerwowość, drażliwość i skłonność do wybuchów gniewu, uczucie napięcia w górnej części brzucha lub klatki piersiowej, zmiany częstotliwości i konsystencji wypróżnień, bóle głowy, bóle menstruacyjne i nieprawidłowości w cyklu miesięcznym – mogą wynikać z nieprawidłowego funkcjonowania wątroby.
Kiedy zrozumiemy ogromne znaczenie wątroby, staje się nagle jasne, dlaczego powinniśmy dbać o nią profilaktycznie każdego dnia. Warto pamiętać, że wątroba działa, nawet jeżeli jest uszkodzona, jak oddany żołnierz, który nie opuszcza swojego stanowiska, nawet pomimo, ze jest ranny. Jeśli jednak damy wątrobie odpowiedni czas na odpoczynek, usuniemy wszystkie szkodliwe wpływy zewnętrzne – jak np.: niepotrzebne leki, ciężkostrawną przetworzoną żywność, cukier, alkohol, itd., wątroba może się zregenerować.
Bibliografia:
- Bird GL, Sheron N, Goka AK, Alexander GJ, Williams RS. Increased plasma tumor necrosis factor in severe alcoholic hepatitis. Ann Intern Med 1990;112:917-20.
- Brühl W., Choroby wątroby i dróg żółciowych, tłum. J. Hornik, PZWL, Warszawa 1972.
- Hryniewiecki L, Żywienie w chorobach wątroby, [w:] J. Hasik, J. Gawęcki, Żywienie człowieka zdrowego i chorego, tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 197-186.
- Tacikowski T., Żywienie a choroby wątroby, „Nowa Medycyna – Gastroenterologia i Żywienie I”, 1999, nr 10,
- Crabb DW. Recent developments in alcoholism: the liver. Recent Dev Alcohol 1993;11:207-30.
- Lieber CS. Alcohol and the liver: 1994 update. Gastroenterol 1994;106:1085-105.
- Thurman RG. Mechanism of hepatic toxicity II. Alcoholic liver injury involves activation of Kupffer cells by endotoxin. Am J Physiol 1998;275: G605-11.
- Huang YS, Chan CY, Wu JC, Pai CH, Chao Y, Lee SD. Serum levels of interleukin-8 in alcoholic liver disease: relationship with disease stage, biochemical parameters and survival. J Hepatol 1996;24(4):377-84.
- Sheron N, Bird G, Goka J, Alexander G, Williams R. Elevated plasma interleukin-6 and increased severity and mortality in alcoholic hepatitis. Clin Exp Immunol 1991;84:449-53.
- Jeong WI, Park O, Gao B. Abrogation of the antifibrotic effects of natural killer cells/interferon-gamma contributes to alcohol acceleration of liver fibrosis. Gastroenterology 2008;134:248-258.
- Kamper-Jorgensen M, Gronbaek M, Tolstrup J, Becker U. Alcohol and cirrhosis: dose response or threshold effect. J Hepatol 2004;41:25-30.
- Bunout D, Gattas V, Iturriaga H, Pérez C, Pereda T, Ugarte G. Nutritional status of alcoholic patiens: its possible relationship to alcoholic liver damage. Am J Clin Nutr 1983;38:469-73.
- Mock K., Lateef S., Benedito V.A. i wsp.: High-fructose corn syrup-55 consumption alters hepatic lipid metabolism and promotes triglyceride accumulation. J Nutr Biochem 2017, 39, 32-39.
- Cantoral A., Contreras-Manzano A., Luna-Villa L. Dietary Sources of Fructose and Its Association with Fatty Liver in Mexican Young Adults. Nutrients. 2019,11,doi: 10.3390/nu11030522 .
- Basaranoglu M., Basaranoglu G., Sabuncu T. i wsp.: Fructose as a key player in the development of fatty liver disease. World J Gastroenterol 2013,19, 1166-1172.
- Chiu S., Mulligan K., Schwarz J.M. Dietary carbohydrates and fatty liver disease: de novo lipogenesis. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2018, 21, 277-282.
- Nier A., Brandt A., Conzelmann I.B. i wsp.: Non-Alcoholic Fatty Liver Disease in Overweight Children: Role of Fructose Intake and Dietary Pattern. Nutrients 2018, 10, doi: 10.3390/nu10091329.