Choć w ludzkim organizmie znajduje się wiele powiązanych ze sobą organów, pełniących kluczowe dla życia funkcje, wątroba z pewnością należy do najważniejszych z nich. Pełni ona wiele funkcji jednocześnie i posiada zdolność do samoregeneracji. Jej praca ma bezpośredni wpływ na pozostałe narządy i układy. Zaburzenia wątroby odbijają się negatywnie na funkcjonowaniu mózgu, układu krążenia, narządów jamy brzusznej oraz gospodarki hormonalnej i tłuszczowej. Wątroba jest organem wpływającym w ogromnej mierze na ogólną kondycję organizmu.
Wątroba pełni wiele funkcji związanych z trawieniem oraz metabolizmem składników pokarmowych. Dlatego też jej zdrowie jest nieodzowne do prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego. Posiadanie sprawnej wątroby jest niezbędne, by poprawa nawyków żywieniowych i ruchowych przyniosła efekty w postaci zmiany sylwetki.
Poniżej opisano najważniejsze funkcje wątroby, które mają duże znaczenie w procesie zmiany masy ciała.
Wytwarzanie żółci
Wpływ wątroby na składniki odżywcze, które dostarczamy sobie wraz z pożywieniem, rozpoczyna się już na etapie trawienia. Wątroba produkuje bowiem żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów. Żółć składa się z kwasów żółciowych (głównie kwasu cholowego i kwasu chenodeoksycholowego), będących naturalnymi detergentami, które emulgują tłuszcze poprzez rozbijanie ich na mniejsze cząsteczki. Dzięki temu enzymy trawienne są w stanie poradzić sobie z dalszym trawieniem tłuszczów. Następnie lipidy mogą być wchłaniane do krwi i transportowane dalej, do wątroby, a wraz z nimi – niezwykle ważne dla zdrowia witaminy rozpuszczalne w tłuszczach. Żółć pełni jeszcze jedną istotną rolę. To właśnie wraz z nią część niepotrzebnych i toksycznych metabolitów czy toksyn, jest usuwana z organizmu.
Jeśli ta funkcja wytwarzania żółci przez wątrobę z jakiegoś powodu zostanie upośledzona, niesie to za sobą szereg negatywnych konsekwencji dla zdrowia. Niemożliwe stanie się poprawne trawienie, a co za tym idzie wchłanianie, tłuszczów, które pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie, również energetyczną. Pozbawiony części energii organizm będzie kompensował ją sobie z tkanki tłuszczowej, ale jednocześnie – może przejść w tryb przetrwania, kiedy to każda nadwyżka energii zostanie zmagazynowana. Ponadto wraz z lipidami wchłaniane są witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, czyli A, D, E, K. Ich długotrwały niedobór oznacza dla ciała wiele problemów, od słabych włosów i paznokci, po zaburzenia odporności. Organizm nie produkując żółci lub produkując jej mniej, jest pozbawiony możliwości usuwania toksyn, które – nie mając ujścia – gromadzą się w wątrobie, co jeszcze bardziej upośledza jej funkcję i powoduje jeszcze poważniejsze problemy.
Metabolizm tłuszczów
Jedną z ważniejszych funkcji wątroby jest metabolizm i gospodarka lipidami w organizmie. To właśnie tutaj trafiają kwasy tłuszczowe wchłonięte w jelitach, jak również te uwalniane z tkanki tłuszczowej w razie niedoboru. Są one przez wątrobę wykorzystywane do produkcji energii, syntezy błonowej lub magazynowane w formie trójglicerydów.
Lipidy nie mogą być transportowane we krwi w postaci wolnej, ponieważ nie są one rozpuszczalne w wodzie będącej głównym składnikiem osocza. Dlatego też muszą zostać „opakowane” białkami, które umożliwiają ich transport. Tak powstałe cząstki nazywane są lipoproteinami – w ich skład oprócz kwasów tłuszczowych wchodzi także cholesterol. Istnieją różne typy lipoprotein, które różnią się wielkością i składem, np. HDL, LDL, VLDL. To właśnie ich poziom we krwi jest mierzony przy badaniu potocznie nazywanym oznaczaniem „cholesterolu”. Lipoproteiny są wytwarzane właśnie w wątrobie, która de facto umożliwia ich dystrybucję w całym organizmie.
Jednak oprócz zarządzania wchłoniętymi z pożywieniem lipidami, wątroba jest w stanie również je wytwarzać. Dzieje się tak, kiedy we krwi występuje wysoki poziom glukozy oraz insuliny. Insulina umożliwia glukozie dostanie się do komórek organizmu, w tym wątroby. Tam glukoza zostaje przekształcana do trójglicerydów, które następnie są transportowane do komórek tkanki tłuszczowej, czyli adipocytów. Jest to proces złożony wymagający aktywności wielu enzymów. Lipidy wątroba jest w stanie wytworzyć też z innych cukrów prostych, na przykład fruktozy. A ponieważ fruktoza nie może być wykorzystywana przez mięśnie, niemal automatycznie jest ona kierowana do wątroby i przekształcana w tkankę tłuszczową. Co więcej, proces ten mocno obciąża wątrobę, a tkanka tłuszczowa powstaje także wokół tego ważnego narządu. Dlatego spożywanie fruktozy w dużych ilościach (głównie z sacharozy, czyli cukru białego/trzcinowego i syropu glukozowo-fruktozowego) prowadzi do choroby wątroby, jaką jest niealkoholowe stłuszczenie wątroby.
Wątroba jest głównym narządem spalającym tłuszcz w organizmie i reguluje metabolizm tłuszczów – zdrowa wątroba spala tłuszcz, podczas gdy przeciążona magazynuje go. Należy jednak pamiętać, że nawet zdrowa wątroba nie pomoże spalić energii, jeśli stale będziemy dostarczać jej zbyt dużo.
Metabolizm węglowodanów
Po wchłonięciu do krwi z jelita, glukoza transportowana jest do wszystkich komórek ciała, gdzie stanowi główne źródło energii. Jednak nadmiar glukozy trafia do wątroby, gdzie – poza odżywianiem jej komórek, czyli hepatocytów – zostaje zmagazynowana w formie glikogenu. Kiedy w organizmie zabraknie energii, to właśnie glikogen jest w pierwszej kolejności przekształcany z powrotem do glukozy i transportowany do potrzebujących go komórek. Wątroba więc pełni ważną rolę w gospodarce węglowodanowej organizmu ludzkiego.
Przeciętnie w organizmie człowieka znajduje się 500-600 gram glikogenu, z czego tylko jedna czwarta znajduje się w wątrobie, a reszta umiejscowiona jest w mięśniach. W wątrobie przeciętnie znajduje się go jedynie od 60 do 150 g. Dlatego też, jeśli zapasy glikogenu zostaną już uzupełnione, a glukozy nadal nie ubywa, zostaje ona przekształcona do lipidów i przetransportowana do tkanki tłuszczowej – co zostało szerzej opisane w poprzednim punkcie.
Im więcej dostarczane jest do organizmu węglowodanów, w szczególności cukrów prostych (głównie glukozy i fruktozy), tym bardziej obciążona zostaje wątroba. Wszystkie węglowodany, jakie spożywamy – także złożone – zostają w końcu rozłożone do glukozy lub innego cukru prostego. A glukoza nie może tak po prostu krążyć we krwi, ponieważ jej nadmiar jest szkodliwy, prowadzi m.in. do uszkodzenia nerek, wzroku czy układu nerwowego. Dlatego też musi ona trafić do wątroby, która nie ma innego wyjścia, jak tylko metabolizować glukozę do lipidów i kierować je do tkanki tłuszczowej.
Dlatego też nie tylko nadmiar tłuszczów, ale i węglowodanów, przeciąża pracę wątroby. Kiedy wciąż skupia się ona na metabolizowaniu tych składników, nie jest w stanie prawidłowo wypełniać innych funkcji.
Wątroba a łaknienie
Jak zostało wspomniane, wątroba ma duże znaczenie w gospodarce węglowodanowej organizmu. Jeśli spada poziom glukozy we krwi, uwalniany jest glikogen wątrobowy, by poziom ten nie spadł zbyt nisko. Mechanizm ten nazywany jest buforowaniem poziomu glukozy we krwi. Zwłaszcza gwałtowne i częste spadki poziomu glukozy we krwi powodują duży apetyt, wręcz napady głodu. A kiedy głód jest duży, mamy większe tendencje do zjedzenia więcej, niż potrzeba, by go zaspokoić. Można więc powiedzieć, że wątroba nieco łagodzi ten efekt, łagodząc apetyt. Okazuje się jednak, że istnieje jeszcze jeden mechanizm związany z wątrobą i ośrodkiem głodu u sytości.
Ciekawego odkrycia potwierdzającego związek wątroby z nadwagą i otyłością dokonał zespół kierowany przez portugalskiego uczonego dr Albino Oliveira Maia. Badacze udowodnili, że ograniczenie działania receptora w żyle wrotnej wątroby jest kluczem do walki z otyłością. Okazało się, że po zarejestrowaniu podwyższonej ilości cukru we krwi, receptor ten wysyła do mózgu sygnały pobudzające łaknienie. Doświadczenia zespołu dr Oliveiry Mai potwierdziły, że zwiększona ilość glukozy we krwi jest rejestrowana w wątrobie i raportowana do mózgu, który wytwarza więcej dopaminy, tzw. hormonu szczęścia. Efektem jest wzrost apetytu. „Kilka serii eksperymentów przeprowadzanych na myszach dowiodło, że przy redukcji działania receptora można ograniczyć tycie, bez konieczności wprowadzania surowej diety. Podobnych rezultatów należy się spodziewać w przypadku ludzi. Pracujemy już nad środkiem, który mógłby powstrzymać wysyłany do mózgu komunikat o zwiększonej obecności cukru w organizmie” – ujawnił dr Oliveira Maia.
Detoksykacja
Wątroba neutralizuje większość toksyn, leków i innych niekorzystnych dla organizmu substancji. Zajmuje się między innymi neutralizacją amoniaku, który jest efektem ubocznym metabolizmu białek, bardzo toksycznym dla zdrowia człowieka. Zostaje on przekształcony przez wątrobę do mocznika, a następnie transportowany do nerek, skąd zostaje usunięty z moczem. Również w wątrobie rozkładany jest alkohol etylowy, który w dużych dawkach jest toksyczny i może doprowadzić nawet do śmierci. Wiele z zażywanych leków także prędzej czy później trafia do wątroby, która przekształca je do metabolitów i usuwa z organizmu.
Warto dodać, że wiele substancji dodawanych do pożywienia – np. niektóre barwniki czy konserwanty – nie są w żaden sposób wykorzystywane przez organizm człowieka. Dlatego i one traktowane są jako zbędne i niepotrzebne i, tak jak wiele toksyn, trafiają do wątroby. A tam zostają przekształcone do innych związków i również usuwane z organizmu. Dlatego tak ważne jest, by nie spożywać więcej tego typu dodatków, niż to konieczne. Jeżeli tych substancji jest dużo, wątroba może zostać nadmiernie obciążona ich usuwaniem. A przeciążanie wątroby przez jeden z procesów to upośledzenie jej pozostałych funkcji. W tym przypadku może ucierpieć metabolizm węglowodanów i lipidów czy buforowanie stężenia glukozy we krwi, co być może odbije się na wadze.
Nadprogramowe kilogramy i zaburzenia czynności wątroby tworzą mechanizm błędnego koła.
Nadwaga i otyłość sprzyja niewydolności wątroby, natomiast upośledzona praca wątroby skutkuje większą tendencją do przybierania na masie ciała związaną m.in. z osłabieniem metabolizmu i procesów detoksykacji.
Niezbędne w procesie skutecznej i trwałej redukcji masy ciała jest zadbanie o prawidłową pracę wątroby.
Bibliografia:
Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. t. 1, red. Jan Gawęcki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012;
Fizjologia człowieka w zarysie, Władysław W. Traczyk, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, wyd. 8, Warszawa 2020;
Bean A., Żywienie w sporcie. Kompletny przewodnik, Poznań 2008;
Berg M., Tymoczko J. L., Stryer L., Biochemia, Warszawa 2005;
Murray R.K., Granner D.K., Rodwell V.W., Biochemia Harpera, Warszawa 2013.
Oliveira-Maia, Albino J. I wsp. „Intravascular food reward.” PloS one 6.9 (2011);
Shi J, Zhang Y, Gu W, Cui B, Xu M, Yan Q, et al. Serum liver fatty acid binding protein levels correlate positively with obesity and insulin resistance in Chinese young adults. PloS One. 2012. 7;7(11);
Zaenah Zuhair Alamri. The role of liver in metabolism: an updated review with physiological emphasis. Int J Basic Clin Pharmacol. 2018;7(11);
Chiang J. Liver physiology: Metabolism and detoxification. In: Linda M. McManus, Richard N. Mitchell, editors. Pathobiology of human disease. San Diego: Elsevier. 2014:1770-1782;
EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on substantiation of health claims related to thiamine and energy-yielding metabolism (ID 21, 24, 28), cardiac function (ID 20), function of the nervous system (ID 22, 27), maintenance of bone (ID 25), maintenance of teeth (ID 25), maintenance of hair (ID 25), maintenance of nails (ID 25), maintenance of skin (ID 25) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006 on request from the European Commission. EFSA Journal 2009; 7(9):1222. [18 pp.]. doi:10.2903/j.efsa.2009.1222. Available online: www.efsa.europa.eu;
EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to riboflavin (vitamin B2) and contribution to normal energy-yielding metabolism (ID 29, 35, 36, 42), contribution to normal metabolism of iron (ID 30, 37), maintenance of normal skin and mucous membranes (ID 31,33), contribution to normal psychological functions (ID 32), maintenance of normal bone (ID 33), maintenance of normal teeth (ID 33), maintenance of normal hair (ID 33), maintenance of normal nails (ID 33), maintenance of normal vision (ID 39), maintenance of normal red blood cells (ID 40), reduction of tiredness and fatigue (ID 41), protection of DNA, proteins and lipids from oxidative damage (ID 207), and maintenance of the normal function of the nervous system (ID 213) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal 2010;8(10):1814. [28 pp.] doi:10.2903/j.efsa.2010.1814. Available online: www.efsa.europa.eu/efsajournal.htm ;
EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to vitamin B6 and contribution to normal homocysteine metabolism (ID 73, 76, 199), maintenance of normal bone (ID 74), maintenance of normal teeth (ID 74), maintenance of normal hair (ID 74), maintenance of normal skin (ID 74), maintenance of normal nails (ID 74), contribution to normal energy-yielding metabolism (ID 75, 214), contribution to normal psychological functions (ID 77), reduction of tiredness and fatigue (ID 78), and contribution to normal cysteine synthesis (ID 4283) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal 2010;8(10):1759. [24 pp.]. doi:10.2903/j.efsa.2010.1759;
EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific opinion on the substantiation of health claims related to vitamin B12 and red blood cell formation (ID 92, 101), cell division (ID 93), energy-yielding metabolism (ID 99, 190) and function of the immune system (ID 107) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006 on request from the European Commission. EFSA Journal 2009; 7(9): 1223. [16 pp.]. doi:10.2903/j.efsa.2009.1223. Available online: www.efsa.europa.eu ;
EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to choline and contribution to normal lipid metabolism (ID 3186), maintenance of normal liver function (ID 1501), contribution to normal homocysteine metabolism (ID 3090), maintenance of normal neurological function (ID 1502), contribution to normal cognitive function (ID 1502), and brain and neurological development (ID 1503) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal 2011;9(4):2056. [23 pp.]. doi:10.2903/j.efsa.2011.2056. Available online: www.efsa.europa.eu/efsajournal ;
